شاید بتوان گفت : به تعداد هریک از افراد ، روش های مختلفی برای بهتر خواندن وجود دارد، برخی افراد نشسته و برخی درحال حرکت مطالعه میکنند. گروهی صبح ها و گروهی نیز در اواخر شب به مطالعه میپردازند.

تحقیقات بسیار گسترده و دامنه داری که در این زمینه انجام شده ، نشان میدهد که برخی از روش های ساده اما مدون در پاره ای از موارد تا چندین برابر روش های شخصی و دلخواه ما موثر بوده و به راحتی ضریب پایداری و تثبیت مطالب آموخته شده را افزایش میدهند . یکی از بهترین روش ها ، روش پس ختام (PQ4R) میباشد.

روش پس ختام (PQ4R) : این روش موفق به وسیله (( توماس و رابینسون )) ارائه شد و سر واژه لاتین آن که ترجمه مراحل شش گانه آن میباشد. عبارت است از :

1) پیش خوانی :  

اگر می خواهید به طور مثال یک فصل از کتاب را مطالعه کنید . ابتدا به سرعت تمام آن فصل را از نظر بگذرانید. با این کار یک برداشت کلی از موضوعات مطرح شده و مطالب مهم بدست  می آورید، هم چنین به سازماندهی ذهنی مطالب کمک فراوانی میشود.

برای این کار میتوانید به طور سطحی مقدمه، اهداف، تیترهای اصلی و فرعی و خلاصه آن فصل را مرور کنید. پیش خوانی باعث میشود تا ذهن شما با مطلب درگیر شده و آمادگی تجزیه ، تحلیل و یادگیری در ذهن افزایش یابد. انجام روش برای دانش آموزانی که از نداشتن تمرکز حواس پس از شروع مطالعه می نالند بسیار کارساز است.

2) سوال کردن :

برای هر قسمت از فصل یا موضوعات اصلی که  پیش خوانی کردید سوال طراحی کنید تا به هنگام مطالعه ذهن شما در جستوجوی یافتن پاسخ این سوال ها باشد .

به عنوان مثال : میتوان تیترها را به سوال تبدیل کنید.

سوال کردن در آمادگی و افزایش هوشیاری و دقت ذهنی نقش دارد ، سوال کردن چه به هنگام مطالعه و چه در دیگر زمان ها ، نیروی محرک و شورانگیزی است ، موتور ذهن شما را به سمت فعالیت و جستوجو به حرکت می اندازد. در بسیاری از موارد با طراحی یک سوال خوب نیمی از راه یادگیری طی میشده و هدف ما از مطالعه به وضوح پیش رو قرار گرفته است.

3) خواندن :

در این مرحله و پس از آمادگی ذهنی ایجاد شده است در دو مرحله قبلی مطلب را با دقت بخوانید . سعی کنید تا جواب سوال های طراحی شده خود را بیابید . در باب خواندن و چگونه خواندن در فصل قبل به طور خلاصه سخن گفته شد . سعی کنید تا پاسخ سوال های خود را به صورت درخت دانش (تصویر زیر نمونه‌ای از یک نمودار درختی است که با عنوان درخت دانش نیز شناخته میشود)به روی کاغذ بیاورید . کسانی که دو مرحله قبلی را اجرا نکرده اند در پایان این مرحله ، متوجه مفهوم کلی مطلب شده و ذهن خود را از فرصت داشتن پیش زمینه شناسایی مطالب مهم و همچنین تمرکز بر موضوعات اصلی محروم میکنند. میتوان گفت : عمل خواندن به وسیله آنها به صورت ناقص انجام گرفته است !!

4) تفکر :

تفکر یعنی فکر کردن به مطالب خوانده شده و ایجاد فرصتی مناسب تا این مطالب با آموخته های قبلی ما پیوند خورده و تحکیم گردد .

برای این منظور میتوانید :

• مطالب خوانده شده را به مطالب قبلی پیوند دهید.
• موضوعات فرعی را به موضوعات اصلی پیوند دهید.
• با استفاده از مجموعه اطلاعات بدست آمده به مسائل مطرح شده پاسخ دهید.

همانطور که گفته شده مطالب برای انتقال به حافظه بلند مدت به صورت معنایی رمز گردانی میشوند. مرحله تفکر این فرصت را برای شما فراهم می آورد تا مهمترین اصول تقویت حافظه یعنی ، بسط معنایی را به کار ببندید.

5) از حفظ گفتن :

پس از خواندن قسمت هایی از فصل سعی کنید تا مطالب مهم را به یاد آورده و برای خود بازگو کنید تا با نگاه کردن به آن درباره موضوع مربوطه توضیح دهید. از حفظ گفتن علاوه بر اینکه تکراری مفید است ، کمک میکند تا بر درک خود ، (مرحله تفکر) بیافزاید . مثل یک امتحان به شما اطلاع میدهد چه قسمت هایی را خوب یاد نگرفته اید و نیاز به مطالعه مجدد آنها دارید.

6) مرور کردن :

وقتی که خواندن مطلب به پایان رسید . نوبت مرور و تداعی مطالب است . البته متوجه شدید که اگر روش پس ختام را به کار بگیرید تا رسیدن به مرحله ششم چندین بار مطالب را به روش های مختلف مرور کردید و با این کار نقش عمده ای در تحکیم حافظه خود ایفا نمودید. در مرحله آخر بهترین راه مرور کردن مطالب است که بدون مراجعه به آن بتوانید پاسخ سوالات مهم واساسی مطرح شده را بدهید. لازم است قسمت هایی را آن را به خوبی نمیدانید دوباره بخوانید و خواندن کل مطلب ضرورتی ندارد.

همانطور که متوجه شدید روش پس ختام (PQ4R) بر سه اصل مهم بهسازی حافظه یعنی:  سازماندهی ، بسط معنایی و تمرین بازیابی استوار است . مفاهیم گفته شده اقتباسی از مطالب آقای دکتر علی اکبر سیف بود. برخی ایشان را به عنوان پدر علم یادگیری در ایران میشناسند . اکنون به اختصار توصیه های عمومی آقای دکتر حمزه گنجی به خوانندگان را نیز مطرح میکنم تا مشخص شود که روش ها و تکنیک های ذکر شده چه جایگاهی در سفارش های استادانی دارد، که تقریبا تمام عمر خود را در محیط های علمی و آموزشی سرگرم امر تعلیم و تربیت بوده اند. ایشان در کتاب روانشناسی عمومی به دانشجویان توصیه میکنند ، برای خواندن یک فصل:

• عنوان هر فصل را نگاه کنید وفکر کنید که در آن فصل راجع به چه مطالبی باید بحث شده باشد؟ (تکنیک آمادگی ذهنی و سوال گذاری)

• فصل ها را ورق بزنید، عناوین اصلی را روی کاغذ بیاورید و این کار را تا آخر انجام دهید.

•  به صورت سریع و گذرا خلاصه ای از فصل را بخوانید. با پیشخوانی کردن ، یک تصویر ذهنی و دید کلی از فصل در ذهن شما ایجاد میشود. مطالعات نیز نشان میدهد ، که کل هر چیز زودتر از اجزای آن در ذهن جای میگیرد . مثلا: ابتدا کل یک درخت را میبینیم وسپس به شاخه ها وبرگ های آن توجه میکنیم. هنگامی که کل یک فصل را در ذهن خود جای دهید ، متوجه خواهید شد که اجزا جای خود را پیدا می‌کنند و یکپارچه می شوند ،   و این باعث می‌شود یادگیری و یادآوری آسانتر شود.

• در حین مطالعه زیر مطالب مهم خط نکشید، بلکه از آنها یادداشت بردارید. با یادداشت برداری ذهن مجبور به کار و فعالیت شده و این باعث قوی شدن ن می‌شود همانند چشم کودکان که در بیماری تنبلی چشم ، پزشکان چشم قوی آنها را می‌بندند تا چشم تنبل فعال‌ تر گردد.

• پس از مطالعه یک فصل و با مراجعه به یادداشت‌ها سعی کنید خلاصه فصل را به زبان خود بنویسید . هرچه خلاصه شما  کوتاه ‌تر باشد مفهوم آن این است که به موضوع تسلط بیشتری دارید.

• به یاد داشته باشید که مطالب خوانده شده برای آنکه در حافظه خوب جایی بگیرند نیاز به زمان دارند. زمان لازم برای جا افتادن مطالب در ذهن را (زمان ترشیدگی) دوره تحکیم  می ‌نامند. کسانی که تصادف کرده و سر آنها ضربه خورده است، نمی‌توانند اتفاقات چند لحظه قبل از تصادف را به یاد بیاورند ، چون این اطلاعات زمان لازم برای تحکیم و جا افتادن در ذهن را  نداشته ‌اند.

• علت عمده فراموشی تداخل آموزه‌های بعدی با آموخته‌های قبلی است که به آن منع بعدی میگویند.  یعنی مزاحمت یادگیری ‌های بعدی در یادآوری آموخته‌های قبلی،  یعنی اگر چیزی بخوانید و سپس بلافاصله مطلب دیگری را مطالعه کنید آموخته‌های بعدی با آموخته‌های مطالب قبلی تداخل پیدا می ‌کنند و فرصت مرور ذهنی و تحکیم را نمی دهند.  نتیجه می‌گیریم پس از یادگیری یک مطلب حتماً استراحت کنید.

• آموخته‌های خود را به کار ببرید. از حفظ گفتن مطالب برای خود یا درس دادن کمک مهمی به شما می‌کند . کسی که آموخته‌های خود را در موقعیت‌های مختلف به کار می برد ، کمتر دچار آسیب غول فراموشی می‌شود . زبان آموزی در ایران توفیق چندانی ندارد و مهم ‌ترین علت آن به کار نبردن آموخته‌ها است.

• زمان خود را تنظیم کنید و به مطالعه منظم با رعایت فاصله زمانی مشخص روی آورید.

• مطالب جدید را با آن چه از پیش  خوانده‌اید ارتباط دهید و اگر تشابه و تفاوتی با یکدیگر داشتند آنها را بنویسید (تکنیک بسط معنایی) و …

گردآورنده:فتحیه خراسانی,روانشناس