کنترل هیجانات در دوران نوجوانی: راهی به سوی بلوغ هیجانی
دوران نوجوانی یکی از حساسترین و پرفرازونشیب‌ترین مراحل رشد انسان است؛ مرحله‌ای که همچون پلی از دنیای کودکی به دنیای بزرگسالی می‌گذرد. تغییرات سریع جسمی، روانی و اجتماعی در این دوره باعث بروز هیجانات شدیدی می‌شود که گاه برای نوجوان و اطرافیانش چالش‌برانگیز است. نوجوانان ممکن است احساساتی همچون خشم، اضطراب، شادی مفرط، افسردگی و سردرگمی را به شدت تجربه کنند. توانایی درک، مدیریت و هدایت این احساسات نه تنها به بهبود سلامت روان آنها کمک می‌کند، بلکه زیرساخت مهمی برای موفقیت‌های آینده در زمینه‌های اجتماعی، شغلی و شخصی ایجاد می‌کند. در این مقاله، با زبانی ساده اما علمی، به بررسی ابعاد مختلف هیجانات در نوجوانی و روش‌های مؤثر کنترل آن خواهیم پرداخت.
ویژگی‌های هیجانی دوران نوجوانی
تغییرات هیجانی نوجوانان ریشه در تحولات زیستی، شناختی و اجتماعی دارد. درک این ویژگی‌ها به ما کمک می‌کند رفتارهای گاه غیرقابل پیش‌بینی نوجوانان را بهتر بفهمیم:
- تغییرات خلقی سریع
افزایش ترشح هورمون‌هایی مانند تستوسترون و استروژن می‌تواند تغییرات ناگهانی در خلق‌وخو ایجاد کند. به عنوان مثال، نوجوانی ممکن است در طول یک روز از هیجان و خوشحالی به دلخوری و غمگینی عمیق برسد، بدون اینکه محرک‌های بیرونی خاصی وجود داشته باشد. - حساسیت به روابط اجتماعی
نوجوانان اهمیت فوق‌العاده‌ای به روابط با همسالان می‌دهند. پذیرش یا طرد از سوی دوستان می‌تواند تأثیر عاطفی شدیدی بر آنها بگذارد و حتی عزت نفسشان را تحت‌تأثیر قرار دهد. - جستجوی هویت
طبق نظریه‌ی روان‌شناس معروف، اریک اریکسون، نوجوانی دوره‌ی «بحران هویت در برابر سردرگمی نقش» است. نوجوان در این زمان تلاش می‌کند بفهمد که «من کیستم» و «جایگاه من در دنیا کجاست». - تمایل به استقلال
نوجوانان اغلب برای کسب استقلال از خانواده تلاش می‌کنند، که این روند ممکن است با رفتارهای طغیان‌گرانه یا فاصله‌گیری عاطفی همراه باشد.
چرا کنترل هیجانات مهم است؟
ناتوانی در مدیریت هیجانات می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات جدی شود؛ از جمله:
- کاهش کیفیت روابط خانوادگی و دوستانه
- افت تحصیلی
- افزایش خطر رفتارهای پرخطر مانند مصرف مواد مخدر
- ابتلا به اختلالات روانی مانند اضطراب و افسردگی
در مقابل، نوجوانانی که مهارت کنترل هیجانات را می‌آموزند، معمولاً روابط بهتری برقرار می‌کنند، تصمیمات عاقلانه‌تری می‌گیرند و از اعتماد به نفس بالاتری برخوردارند.
راهکارهای عملی برای کنترل هیجانات در نوجوانی
۱. شناخت و پذیرش هیجانات
هیجانات، حتی آنهایی که به ظاهر منفی هستند، پیام‌هایی مهم از درون ما دارند. نوجوان باید بیاموزد که مثلاً خشم می‌تواند نشانه‌ی نقض مرزهای شخصی یا احساس بی‌عدالتی باشد. نوشتن احساسات در یک دفترچه، استفاده از جملاتی مانند «الان احساس می‌کنم… چون…» و خودگویی مثبت، راهکارهای ساده ولی قدرتمندی در این زمینه‌اند.
۲. تقویت هوش هیجانی (EQ)
تحقیقات نشان می‌دهد افرادی با هوش هیجانی بالا نسبت به افراد با IQ بالا موفقیت بیشتری در زندگی اجتماعی و شغلی دارند. تمرین همدلی (قرار دادن خود به جای دیگران)، یادگیری مهارت گوش دادن فعال و تمرین کنترل تکانه می‌تواند به نوجوانان در این مسیر کمک کند.
۳. ورزش و فعالیت بدنی منظم
فعالیت‌هایی مثل دویدن، شنا یا حتی رقص، به نوجوانان کمک می‌کند انرژی اضافی خود را تخلیه کنند و هیجانات منفی مانند خشم یا اضطراب را به روشی سالم پردازش کنند. علاوه بر این، ورزش باعث افزایش سطح دوپامین و سروتونین در مغز می‌شود که خلق‌وخو را بهبود می‌بخشد.
۴. تمرین تکنیک‌های آرامسازی
روش‌های ساده‌ای مثل تنفس عمیق (مثلاً تنفس ۴-۷-۸: ۴ ثانیه دم، ۷ ثانیه نگه داشتن نفس و ۸ ثانیه بازدم) می‌تواند در لحظات بحران به شدت مؤثر باشد. مدیتیشن‌های کوتاه ۵ دقیقه‌ای، اسکن بدن، یا تمرین شکرگزاری روزانه از دیگر تکنیک‌های مؤثر است.
۵. ارتباط مؤثر با خانواده و دوستان
داشتن حمایت اجتماعی قوی یکی از مهمترین عوامل محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های روانی است. نوجوان باید بداند که می‌تواند بدون ترس از قضاوت، احساساتش را با والدین یا دوستان صمیمی در میان بگذارد.
۶. مدیریت زمان و کاهش استرس
داشتن یک برنامه متعادل که زمان کافی برای درس، تفریح، خواب و تعامل اجتماعی فراهم کند، به کاهش فشارهای روانی کمک می‌کند. نوجوانان باید بیاموزند «نه» گفتن به درخواست‌های غیرضروری و اولویت‌بندی کارها را تمرین کنند.
۷. اجتناب از تصمیم‌گیری‌های هیجانی
مثلاً اگر نوجوانی پس از مشاجره با دوستش قصد دارد به طور ناگهانی دوستی را قطع کند، بهتر است به او یادآوری شود که تصمیم‌گیری را به زمانی موکول کند که احساساتش آرام شده‌اند.
۸. استفاده از هنر و خلاقیت
بسیاری از نوجوانان با استفاده از نقاشی، موسیقی، شعر یا نویسندگی می‌توانند احساسات پیچیده‌ی خود را بیان کنند. هنر درمانی (Art Therapy) نیز امروزه به عنوان یک روش درمانی علمی برای مدیریت هیجانات توصیه می‌شود.
نقش والدین و مربیان در کنترل هیجانات نوجوانان
الگو بودن:
رفتار والدین الگوی مهمی برای نوجوان است. اگر پدر یا مادر در هنگام عصبانیت فریاد بزند یا خشونت کند، نوجوان نیز این رفتار را طبیعی خواهد دانست.
تشویق به گفت‌وگو:
ایجاد محیطی بدون قضاوت، جایی که نوجوان احساس کند شنیده می‌شود و حرف‌هایش جدی گرفته می‌شود، زمینه‌ی بروز سالم احساسات را فراهم می‌کند.
آموزش مهارت‌های زندگی:
آموزش حل مسئله، تفکر انتقادی و مهارت تصمیم‌گیری می‌تواند نوجوانان را برای برخورد با چالش‌های زندگی آماده کند.
پرهیز از سرکوب احساسات:
گفتن جملاتی مانند «اینکه ناراحت شدی طبیعیه، بیا در موردش حرف بزنیم» بسیار مؤثرتر از سرکوب احساسات است.
چند نکته‌ی تکمیلی از روانشناسی روز دنیا
- نوجوانانی که خواب کافی (حدود ۸ تا ۱۰ ساعت در شبانه‌روز) دارند، توانایی بهتری در مدیریت هیجانات نشان می‌دهند.
- تغذیه‌ی سالم، مصرف مناسب آب، اجتناب از نوشابه‌ها و مواد قندی زیاد نیز در حفظ تعادل خلق‌وخو مؤثر است.
- یادگیری مهارت‌های مقابله‌ی مثبت، مثل استفاده از شوخ‌طبعی یا جستجوی حمایت اجتماعی، در کاهش استرس اهمیت زیادی دارد.
- نقش رسانه‌های اجتماعی باید با دقت مدیریت شود؛ چرا که مقایسه‌های مکرر در این فضاها می‌تواند عزت نفس نوجوانان را تخریب کند.
جمع‌بندی
دوران نوجوانی، سرشار از فرصت‌ها و چالش‌های هیجانی است. هیجانات شدید و گاه نوسانی بخشی طبیعی از این مرحله‌ی رشد هستند. اما مدیریت صحیح این هیجانات، نه تنها سلامت روان نوجوانان را حفظ می‌کند، بلکه پایه‌های شخصیتی قوی برای آینده‌شان می‌سازد.
با آگاهی، تمرین و حمایت خانواده و مربیان، نوجوانان می‌توانند بیاموزند چگونه احساساتشان را درک کنند، چگونه بدون آسیب زدن به خود یا دیگران آنها را بیان کنند و چگونه در مسیر بلوغ هیجانی گام بردارند. فراموش نکنیم که هر احساس، پیامی ارزشمند دارد؛ کافیست یاد بگیریم آن را درست بشنویم و پاسخ مناسبی بدهیم.
گردآوری شده توسط:عرشیا حاج‌اکبری و سعید پویامهر
