پرخاشگری کودکان، علل، انواع و راهکارهای درمانی یکی از چالش‌های بزرگ و مهم در جوامع امروزی است که آثار منفی زیادی بر روابط اجتماعی، آموزش و رشد روانی افراد به ویژه کودکان می‌گذارد. این نوع رفتار به ویژه در دوره کودکی که رشد عاطفی و اجتماعی به شدت در حال شکل‌گیری است، بسیار چشمگیر و نگران‌کننده می‌باشد. پرخاشگری می‌تواند به روش‌های مختلف و در شرایط گوناگون از جمله در محیط‌های خانوادگی، مدرسه، و حتی در بازی‌های گروهی بروز کند و برای کودک، خانواده و حتی جامعه مشکلات بسیاری به دنبال داشته باشد. به همین دلیل، بررسی علل، انواع و راهکارهای درمانی پرخاشگری کودکان امری ضروری به نظر می‌رسد.

در واقع، پرخاشگری یکی از شایع‌ترین دلایلی است که موجب می‌شود کودکان برای دریافت مشاوره روان‌شناختی به متخصصین مراجعه کنند. در این راستا، بسیاری از والدین و مربیان از شیوه‌های مختلفی برای کاهش پرخاشگری و رفتارهای خشونت‌آمیز کودکان استفاده می‌کنند. در این مقاله، سعی داریم به بررسی دقیق مفهوم پرخاشگری، علل بروز آن، انواع پرخاشگری و راهکارهای درمانی مؤثر بپردازیم.

پرخاشگری چیست؟

پرخاشگری به طور کلی به رفتاری اطلاق می‌شود که هدف آن آسیب رساندن به دیگران است. این آسیب می‌تواند به شکل فیزیکی، کلامی یا حتی روانی صورت گیرد. در واقع، زمانی که یک فرد به قصد صدمه زدن به فرد دیگر، عمل خاصی را انجام می‌دهد، در حال پرخاشگری است. در برخی موارد، پرخاشگری به صورت غیرمستقیم و از طریق شایعه‌سازی، نادیده گرفتن یا توهین‌های غیرمستقیم انجام می‌شود. در روان‌شناسی، این نوع رفتار اغلب به عنوان یک واکنش هیجانی و ناشی از نیاز به تخلیه احساسات منفی و ناخوشایند شناخته می‌شود.

برای مثال، زیگموند فروید، بنیان‌گذار روانکاوی، پرخاشگری را به غریزه مرگ و نابودی مرتبط می‌داند و آن را به عنوان یکی از نیروهای اساسی در رفتارهای انسان در نظر می‌گیرد. به گفته او، این غریزه باعث می‌شود که فرد در مواقعی که احساس تهدید می‌کند یا نمی‌تواند احساسات خود را به درستی بیان کند، به پرخاشگری روی آورد. در عین حال، بسیاری از روان‌شناسان دیگر، پرخاشگری را به عنوان یک پاسخ آموخته‌شده به شرایط محیطی و اجتماعی می‌بینند که در آن کودک ممکن است از طریق مشاهده رفتارهای پرخاشگرانه از دیگران، این رفتار را فرا گیرد و آن را در زندگی خود اعمال کند.

انواع پرخاشگری

در مطالعات روان‌شناسی، انواع مختلفی از پرخاشگری معرفی شده است که مهم‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

• پرخاشگری سرشتی: این نوع پرخاشگری به رفتارهایی اطلاق می‌شود که ریشه در ویژگی‌های بیولوژیکی و ژنتیکی فرد دارد و به عنوان بخش طبیعی از غرایز انسانی در نظر گرفته می‌شود. پرخاشگری سرشتی معمولاً از بدو تولد شروع می‌شود و در کودکانی که دچار اختلالات در سیستم عصبی هستند، بیشتر دیده می‌شود.

• پرخاشگری واکنشی: این نوع پرخاشگری در پاسخ به شرایط محیطی بروز پیدا می‌کند و معمولاً به دلیل ناکامی، تهدید یا مواجهه با مشکلات مختلف در زندگی کودک ایجاد می‌شود. پرخاشگری واکنشی معمولاً ناشی از یک احساس تهدید یا فشار روانی است که کودک در آن زمان تجربه می‌کند.

• پرخاشگری خصمانه (هیجانی): این نوع پرخاشگری زمانی رخ می‌دهد که کودک به قصد آسیب رساندن به فردی خاص، احساسات منفی و خشم خود را به نمایش می‌گذارد. پرخاشگری خصمانه معمولاً با هیجان و احساسات شدیدی مانند خشم و عصبانیت همراه است و هدف اصلی آن آسیب رساندن به دیگران می‌باشد.

• پرخاشگری ابزاری: این نوع پرخاشگری بیشتر به منظور دستیابی به یک هدف مشخص یا کسب چیزی خاص انجام می‌شود. به عبارت دیگر، کودک با استفاده از پرخاشگری می‌خواهد به یک هدف معین مانند بدست آوردن یک وسیله، امتیاز یا جایگاه خاص برسد.

علل و عوامل پرخاشگری

پرخاشگری کودکان تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که می‌توان آن‌ها را به دو دسته عمده تقسیم کرد:

۱. عوامل خانوادگی و تربیتی

خانواده به عنوان نخستین محیط اجتماعی کودک، تأثیر زیادی بر شکل‌گیری شخصیت و رفتارهای او دارد. بسیاری از کودکان که در محیط‌های خانوادگی نامتعادل و پرتنش رشد می‌کنند، رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند. در این زمینه، عوامل زیر می‌توانند نقش مؤثری در بروز پرخاشگری ایفا کنند

• نحوه برخورد والدین با نیازهای کودک: اگر والدین به نیازهای عاطفی، روانی و جسمانی کودک پاسخ مناسب ندهند یا رفتارهای خشونت‌آمیز در خانواده مشاهده کنند، این امر می‌تواند به بروز پرخاشگری در کودک منجر شود.

• الگوهای نامناسب در خانواده: در خانواده‌هایی که والدین رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند یا دعواهای مکرر دارند، کودکان نیز این رفتارها را یاد می‌گیرند و ممکن است در برخورد با مشکلات، پرخاشگری را به عنوان یک راه حل طبیعی در نظر بگیرند.

• تشویق یا تنبیه‌های شدید: در برخی مواقع، اعمال تنبیه‌های سخت و بی‌رحمانه یا تشویق رفتارهای پرخاشگرانه در خانواده‌ها می‌تواند باعث تقویت این رفتارها در کودکان شود.

۲. عوامل محیطی (اجتماعی و فرهنگی)

محیط اجتماعی کودک، از جمله مدرسه، محله و رسانه‌ها، نیز تأثیر زیادی بر بروز پرخاشگری دارد. کودکان معمولاً در مواجهه با محیط‌های پرتنش و خشونت‌آمیز، به رفتارهای پرخاشگرانه روی می‌آورند. در این زمینه، عواملی چون:

• تأثیر رسانه‌ها: تماشای فیلم‌های خشن، بازی‌های رایانه‌ای و برنامه‌های تلویزیونی خشونت‌آمیز می‌تواند در ایجاد رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان مؤثر باشد.

• مشکلات اجتماعی و اقتصادی: زندگی در محیط‌هایی با مشکلات اقتصادی و اجتماعی می‌تواند منجر به افزایش اضطراب و استرس در کودکان و در نتیجه افزایش رفتارهای پرخاشگرانه شود.

• محیط آموزشی نامناسب: در مدرسه‌ها و مراکز آموزشی که خشونت و تهدید وجود دارد یا کمبود تعاملات محبت‌آمیز و حمایتی از سوی معلمان و کارکنان مدرسه به چشم می‌خورد، کودکان بیشتر احتمال دارد که رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان دهند.

راهکارهای درمان و کاهش پرخاشگری

برای کاهش پرخاشگری در کودکان، چندین راهکار مؤثر وجود دارد که می‌تواند به والدین و مربیان کمک کند تا رفتارهای پرخاشگرانه را مدیریت کرده و کودک را به سوی رفتارهای مثبت هدایت کنند:

• اصلاح روش‌های تربیتی والدین: استفاده از شیوه‌های تربیتی مثبت، پرهیز از رفتارهای استبدادی، تحقیر یا طرد کودک و ایجاد محیطی محبت‌آمیز و امن در خانواده از جمله اقدامات اساسی است.

• آموزش مهارت‌های کنترل خشم: آموزش به کودکان در مورد تکنیک‌های کنترل خشم، مانند تنفس عمیق، گفت‌وگو و حل مسئله، می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا هیجانات خود را به شیوه‌ای سالم‌تر بیان کنند.

• تقویت مهارت‌های اجتماعی: پرورش مهارت‌های اجتماعی مانند ارتباط مؤثر، همدلی و همکاری می‌تواند به کاهش رفتارهای پرخاشگرانه کمک کند.

پایان‌بندی

پرخاشگری یکی از مشکلات عمده در دوران کودکی است که می‌تواند بر رشد فردی، تحصیلی و اجتماعی کودک تأثیر منفی بگذارد. علل آن ممکن است ژنتیکی، محیطی یا رفتاری باشد. با استفاده از روش‌های مؤثر تربیتی و مشاوره‌ای می‌توان رفتارهای پرخاشگرانه را کنترل کرده و کودک را به سمت رفتارهای مثبت هدایت نمود. در این راستا، توجه به محیط خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی کودک و ارائه روش‌های آموزشی مناسب به او برای کاهش پرخاشگری بسیار ضروری است.

گردآورنده:عرشیا حاج اکبری

نویسنده:مژده پیشدار  ” کارشناس ارشد روانشناسی بالینی”